Niemand heeft meer gericht onderzoek gedaan naar de geschiedenis van Urk dan onze ouddorpsgenoot Cornelis de Vries. Toch heeft ook hij niet de betekenis van de naam Urk kunnen achterhalen. Op bladzijde 16 van zijn werk De geschiedenis van het eiland Urk geeft hij echter wel een opsomming van de verschillende schrijfwijzen die hij vond omtrent de naam Urk. “Die naam werd geschreven: Urck (in het Latijn Urch), Urc of Orc en door Toe Boecop als Urrick. In één stuk vond ik zelfs de naam Orkel”.
Ook na 1968 kwamen ideeën op over de betekenis van de naam Urk. In 2006 werd in het Urkerland geopperd dat UR iets te maken heeft met kust en K met een hoogte, dus samen zoiets als ‘Hoogte aan de kust’i. Omdat Urk ook wel als Orc geschreven werd is de naam door anderen wel verbonden met de Engelse Orkney-eilanden, waar orkn ‘rob’ betekentii. Anne Post suggereert dat de naam wel eens door de Franken gegeven zou kunnen zijn en voort zou komen uit het Nedersaksische Ur-Ecke, Oerhoekiii. Ook zijn er suggesties gedaan dat Urk van nog veel oudere datum is, bijvoorbeeld dat de
Uriërs en de Stauriërs waar de Romeinse schrijver Plinius de Oudere over schrijft in zijn boek Naturalis Historia, zou kunnen duiden op respectievelijk de Urkers en een Friese stam die haar naam gaf aan het latere Stavoren.
Cornelis de Vries geeft in zijn boek De geschiedenis van het eiland Urk te kennen dat hij niet de betekenis van de naam Urk heeft kunnen vinden, maar merkt wel iets belangrijks op. Een Urker noemt het oude dorp op de berg van oudsher niet Urk, maar ‘t Dörpiv. Het dorp heeft dus eigenlijk geen naam! Als je er dieper over nadenkt betekent dit twee dingen: ten eerste dat Urk door de eeuwen heen de naam is van het eiland als geheel en niet van een bepaalde plek op het eiland en ten tweede dat andere namen op het eiland, mogelijk om verschillende redenen, niet de naam van dorp hebben mogen hebben!
Blijft over de vraag: maar wanneer is die naam aan het eiland gegeven en wat betekende die naam? Zijn er andere verwante plaatsnamen die ons hier verder kunnen helpen?
Verwante Nederlandse plaatsnamen
Momenteel zijn er geen Nederlandse plaatsnamen meer die het woord Urk in hun plaatsnaam dragen. Maar gelukkig noemt Van der Aa in zijn Aardrijkskundig Woordenboek der Nederlanden, geschreven vanaf 1837, twee andere plaatsnamen in Nederland met het woord ‘urk’ erin:
1. Urkhoven”, nu een wijk aan de oostkant van Eindhoven en
2. Urkuit-Gat, “voormalig gors in Zuid-Holland, hetwelk Jan van Beijeren, als Heer van Voorne, bij koop en uitgifte ter bedijking heeft uitgegeven .. en hetwelk thans alzo een gedeelte van het voormalige eiland Overflakkee uitmaakt.”
Wat betekent Urk in deze context? Urkhoven is nu een wijk van Eindhoven en wordt beschreven als een nat natuurgebied, begrensd door beken en het riviertje de Dommel. De vegetatie bestond vroeger veelal uit zegge, dat zijn rietvelden, en broekbos, dat is vaak overstroomd bos. Geen wonder dat in dit gebied verschillende watermolens staan voor afwatering. Het woorddeel Urk zou echter afgeleid zijn van ene Lodewyck van Udrichhoven, dus een historische figuur Oederic als eigenaar van deze hoven.
Urkuit-Gat wordt hier beschreven wederom als een door water omringd landschap dat bedijking behoeft om het overtollige water te weren. Dat wordt bevestigd door Historische Woordenboeken Nederlands en Fries die de betekenis van Urk hier omschrijft als “Plaats in een schip waar zich het water dat zich in het ruim bevindt, verzamelt en vanwaar het naar buiten wordt geloosd; hoosgat; pompzode; vervolgens ook ter aanduiding van het water zelf”.
Deze twee vroegere Nederlandse plaatsnamen geven zoals we zien nog geen uitsluitsel. Wat wel opvalt is dat hun natuurlijke condities, een permanent nat gebied dat voor het in cultuur brengen bedijking en afwatering nodig heeft sterk overeenkomt met hoe het eiland Urk eruit gezien moet hebben!
Ondertussen moeten we wel de vraag stellen of het terecht is dat we parallelle plaatsnamen in Nederland zoeken. Immers de naam is gegeven vóór het jaar 966, wat betekent met name in het toenmalige Frisia of binnen de toenmalige Angelsaksische talen en cultuur!
Een verwante plaats in Oost-Friesland
De tot nu toe gevonden namen doen ons zoeken naar een soortgelijk drassig moeras- en waterland dat net als Urk in de Vroege Middeleeuwen geweest moet zijn. In die tijd werd Urk omsloten door de rivier de Aa, de IJssel en het vroegere Almere. Meer bewoners dan enkele grootfamilies zal het niet gekend hebben. Nagele mogelijk de belangrijkste plek als overslagplaats van goederen uit Stavoren, want samen met Medemblik waren dit toen de belangrijkste steden in Noord Nederland, vanwaar uit handel werd gedreven rond de Noord- en Oostzee. Deze handel was ontstaan door de vele migraties van verschillende volken langs de Scandinavische en Noorzeekusten.
Oost-Friesland leek op het Urker gebied, drassig moerasland langs een zeekust, regelmatig overstroomd, waarbij alleen de hogere delen droog bleven en welk land alleen ontwikkeld kon worden door regelmatige afwatering en bedijking. Centraal daarin lag en ligt nog steeds de plaats Aurich, in het Oostfries uitgesproken als Auerk en Saterfries als Aurk. Het is samengesteld uit twee woorden: au+rich, waarbij au ‘land omgeven door water’ betekent, zoals bij ons ei-land, of het Engelse ey als Orkney of het MiddelDuits -og als Schiermonnikoog, of ouwe als Betuwe. En -rich ons woord rijk of land betekent. Er kan ook een lidwoord voor staan, maar kent geen meervoud.
Conclusie
De opmerkelijke conclusie lijkt daarom niet anders te kunnen zijn dan dat Urk voor de mensen die er destijds rondom woonden, zoveel betekent als ‘Het Eiland’, zoals Urkers vandaag de dag Urk ‘Het Dorp’ noemen! Een naam gegeven aan een gebied omgeven door drassig land, soms omgeven door moerassen en laagveen, soms omgeven door water, waar men alleen op de hogere delen kan wonen – op Urk was dat om te beginnen aan de hoge kant van de Oudestraat – en de lagere delen alleen gebruikt konden gaan worden door het te ontwateren.
Noten
Zie Urkerland van 13 november 2006, de herkomst van de naam Urk – Urkerland
- Zie Etymologiebank ad Urk
- Zie Urcker Kronieken, Anne Post, Het territorium Urk, p.4
- Cornelis de Vries, De geschiedenis van het eiland Urk, p.16 v Zie Etymologiebank ad Urkhoven. zie https://gtb.ivdnt.org/search/
- Zie de webpagina’s https://de.wikipedia.org/wiki/Aurich#Geologie en https://de.wiktionary.org/wiki/Aurich