In het jaar 966 werd Urk voor het eerst genoemd in historische documenten, te weten in een oorkonde van keizer Otto I. In deze oorkonde leende de keizer de beste stukken van het Urker land uit aan twee kloosters. Hiermee begint de geschiedenis van Urk, die we de historische periode noemen. De periode vóór 966 wordt daarom beschouwd als de prehistorie van Urk. Door historische documenten en archeologie te bestuderen kunnen we inzicht krijgen in de geschiedenis van Urk. Maar hoe kunnen we de prehistorische geschiedenis van Urk ontdekken als er geen documenten zijn waarin Urk wordt genoemd? Archeologie biedt ook hier uitkomst, maar welke andere bronnen kunnen we raadplegen?
Lees meer...Urk in de Prehistorie: inleiding
Het ontstaan van Urk en de komst van de eerste mensen
De ondergrond van het oude eiland Urk is een overblijfsel van de voorlaatste ijstijd, de Saale- ijstijd (circa 180.000-130.000 v.Chr.). Tijdens deze ijstijd bedekte het ijs het gehele noordelijke deel van Nederland en voerde het enorme hoeveelheden zand en stenen uit Scandinavië mee. Door erosie en verplaatsing van ijs, gesteenten en de ondergrond ontstond er zeer compacte keileem. Deze keileem vormde hoge stuwwallen in een lijn van Texel, Gaasterland, Urk naar Vollenhove en Steenwijk. Stuwwallen, ook wel eindmorenes genoemd, zijn langgerekte heuvels of ruggen in het landschap, ontstaan door de opstuwing van materiaal tijdens een ijstijd.
Lees meer...Urk in de de IJstijd en SteentijdRond 4000 voor Christus bevindt Urk zich in een uitgestrekt laaggelegen landschap dat in het oosten grenst aan Overijssel en in het westen aan Noord-Holland. Het gebied wordt doorkruist door talloze beekjes en kreken die uitmonden in twee riviertjes, de Overijsselse Vecht en de IJssel. Met de komst van de eerste boeren rond 5300 voor Christus is het landschap opener geworden, met minder bos en meer open gebied. Dit kwam doordat de boeren delen van het bos verbrandden om nieuwe akkers in te zaaien en jong gras te laten groeien voor hun huisdieren. Hoewel het grootste deel van het gebied moerasachtig bleef, waren er langs het water rietvelden te vinden. Door de verzanding had de rivier echter een nieuwe loop gekregen, die nu boven Schokland liep, langs Tollebeek en vervolgens boven Urk naar het noorden om uit te monden in de steeds groeiende Noordzee. De enige handige manier van verplaatsing was eigenlijk over het water, dus de boeren vestigden zich voornamelijk op de hoger gelegen rivierduinen, zoals op Schokland, bij Tollebeek en bij Urk.
Lees meer...Urk in de late steentijd en bronstijdDe wereld die we rond 600 voor onze jaartelling aantreffen, is gevormd door drie grote migraties naar Europa. Ten eerste was er de komst van homo sapiens, ongeveer 35.000 jaar geleden, een menselijke soort die beter kon samenwerken dan de destijds aanwezige neanderthalers. Het belang van samenwerking, essentieel om de winter en moeilijke tijden te doorstaan, wordt nu nog jaarlijks benadrukt in de traditie van bijvoorbeeld Sinterklaas, waarbij mensen elkaar cadeautjes geven om hun band te versterken en uit te drukken: "we hebben iets met elkaar"!
De tweede migratie was die van boeren, die rond 6000 v.Chr. via de Donau en de Rijn ons land bereikten. Zij leerden ons dat we niet alleen maar afhankelijk zijn van wat de natuur of het lot ons biedt, maar dat we ook zelf onze wereld kunnen vormgeven. Door middel van akkerbouw zorgen we voor voldoende voedsel en door het temmen van dieren kunnen we gebruik maken van vaardigheden die we zelf niet goed beheersen, zoals de waakzaamheid van honden en het bewerken van het land met behulp van trekdieren zoals runderen.
De derde migratie betrof de veehouders, die niet alleen het wiel hadden uitgevonden waardoor veel verder reizen mogelijk werd, maar ook het paard als trekdier en later als rijdier introduceerden. Bovendien brachten de vermenging met hen een verandering in onze genen teweeg, waardoor we ook melk van dieren konden drinken. Ze brachten tevens kennis van bronsproductie met zich mee en introduceerden een complexere samenlevingsstructuur met een adelstand, strijders en boeren.
De ontdekking van ijzer bracht een ingrijpende verandering teweeg in hun samenleving. Brons, een zacht metaal dat werd vervaardigd met behulp van de vier natuurelementen (aarde, vuur, wind en water), diende als een symbool van macht en werd geassocieerd met de elite. Degene die dit 'geheim van de smid' kende of brons in zijn bezit had, toonde daarmee aan dat hij alle macht in de wereld had.
Toen ijzer werd ontdekt, betekende dit een ware revolutie. In tegenstelling tot brons, dat werd gemaakt van tin en koper en beperkt was in beschikbaarheid, kon ijzererts overal worden gevonden. Iedereen kon het leren bewerken, en ijzer was veel harder dan brons. Iedereen kon nu zijn eigen gereedschappen en wapens maken. Boeren, die altijd in de meerderheid waren, konden voortaan de elite, die altijd in de minderheid was, terzijde schuiven. Niemand was meer zeker van zijn sociale status, aangezien alles afhankelijk werd van de macht die men kon vergaren. Zo ontstonden in het zuiden van Europa de eerste "wereldmachten", eerst het Griekse en later het Romeinse rijk. In het noordelijke en westelijke deel van Europa waren we echter nog niet zo ver gevorderd. Hoe zag het eruit in onze regio, Noord-Nederland en in het bijzonder op Urk?
Vanuit die overwegingen willen we hier een aanzet geven over de oudste geschiedenis van Urk en omgeving vanaf het eerste moment dat er mensen naar Europa kwamen, werkend met dezelfde wetenschappelijke instrumenten als waarin C. de Vries zijn pionierswerk schreef.
Lees meer...Urk in de IJzertijd en de Romeinen
Een overzicht van de situatie op Urk in de vroege middeleeuwen.
Lees meer...Urk in de Vroege Middeleeuwen
Toen Urk in 1968 haar duizendjarig bestaan wilde gaan vieren was dat opnieuw aanleiding om te speculeren over de betekenis van deze mysterieuze naam en zo kwam men tot de orka. Een grote indrukwekkende walvis die symbolisch goed aansloot bij het Urk van 1968, een indrukwekkend succesvolle vissersplaats! Een beeld van de orka werd trots geplaatst bij het begin van het dorp en nieuwe sportverenigingen namen graag zijn naam aan. Echter hoe blij men ook met dit zelfbeeld van Urk ook was, het had weinig van doen met een meer wetenschappelijk verantwoord onderzoek naar het ontstaan en de betekenis van de naam.
Lees meer...De betekenis van de naam Urk
De eerste contouren van de Urker geschiedenis verschijnen zo rond het jaar 800 in de dan nog vroege middeleeuwen. Het is de tijd van de Frankische koningen, vreemde heersers die eerder de Friese en de Saksische stammen in hun gebieden met veel moeite hebben onderworpen. Op belangrijke knooppunten in dit voor hun ‘nieuwe’ rijk stichten deze Frankische vorsten grote agrarische hofstelsels om zo het land productief en voor hun verdienstelijk te maken.
Lees meer...Urck, een oud koningsgoed
De oudst bewaard gebleven ‘Urcker’ koningsoorkonden uit het verleden overgeleverd zijn beide afkomstig uit de tweede helft van de 10e eeuw. In twee door keizer Otto de Grote getekende en bezegelde regesten, een uit het jaar 966 en een uit het jaar 968, krijgen we voor de eerste maal schriftelijke informatie over het ‘Urcker’ gebied.
Lees meer...De oorkonde van 966
In het jaar 968 laat keizer Otto de Grote een schenkingsoorkonde uitgaan die is opgesteld en bezegeld op de 29ste Juni van dat jaar in zijn paleis te Pistoa in het Italiaanse Toscane. Deze ‘968’ oorkonde heeft betrekking de verdeling van de goederen en bezittingen van graaf Wichman IV, waaronder als klein onderdeel het zuidelijk deel van het 'Urcker gebied’, die met keizerlijke goedkeuring aan de abdij van Elten worden geschonken.
Lees meer...De oorkonde van 968
Het ‘Friese’ gedeelte van ‘Urck’, dat in 966 door keizer Otto is geschonken aan het Pantaleonklooster in Keulen, verdwijnt rond 1300 in de golven van Zuiderzee. Het ‘Saksische’ gedeelte van het ‘Urcker’ gebied houdt langer stand. De restanten die uiteindelijk overblijven zijn de eilanden Urk en Schokland. De beide eilanden behouden tot aan het begin van de 19e eeuw hun leenrechtelijke relatie met de abdij van Elten en met de abdis als ‘Vorstin’ van dit ‘Urcker’ gebied.
Lees meer...Urk en de Eltense rechten
De Allerheiligenvloed in 1170 verbindt het Almere met de Noordzee. Eb en vloed en overstromingen maken dat het zoete Almere geleidelijk aan tot een groter wordende, aanvankelijk brakke maar later zoute, Zuiderzee wordt. Urk en Emmeloord (het noordelijk deel van Schokland) zijn rond 1200 nog met elkaar verbonden. Ze maken deel uit van een gebied dat door de Hollandse graven beleend wordt aan Oost-Nederlandse ridders in ruil voor hun steun in conflicten en in aanspraken op Friesland.
Lees meer...Urk als steunpunt van zeeroof
Als de Heren van Kuinre uit beeld verdwijnen verandert ook Urk van een steunpunt voor zeerovers in een uitvalsbasis voor de bestrijding van kapers. Een goed bewapende en bemande sterkte (blokhuis) zorgt voor relatieve rust in het gebied. Een rust die het machtige Hanzeverbond goed van pas komt. Het feit dat Urk langs de voornaamste handelsroute en dicht bij Kampen ligt (in die tijd de belangrijkste handelsstad van Noord-Nederland), zal inwoners van Urk en de graven van Holland geen windeieren gelegd hebben.
Lees meer...Het Huys te Urck