Canon

Al eeuwenlang is Urk onlosmakelijk verbonden met de visserij. Maar niet altijd was visserij de hoofdbron van bestaan. In de middeleeuwen is het eiland Urk veel groter dan later en visserij is voor de Urkers dan niet meer dan een nevenbedrijf van boeren, die met kleine roeiboten vissen op het toen nog zoete water.

Met de groei van de bevolking neemt ook de Urker vloot in de loop der jaren in aantal en tonnage steeds toe. Rond 1800 heeft Urk al zestig grote en tien kleine vaartuigen, die alle als schuiten worden aangemerkt. Hooguit 12 meter, maar bijzonder zeewaardig. In de winter en het voorjaar wordt er op de Zuiderzee op haring gevist. In de zomer en in het najaar vissen de grotere schepen op de Noordzee. Ze vissen met het schrobnet op platvis en met de beug op schelvis en kabeljauw. In die tijd zijn alle mannen (zo’n 150) van het eiland actief in de visserij.

Op de totale oppervlakte van 5.900 km2, van de Zuiderzee rond 1900, zijn er ongeveer 3.000 platbodems actief (waarvan zo’n 2.000 botters), met 7.000 opvarenden. De vissserij is dan voor het grootste deel gericht op haring, ansjovis, paling, bot, spiering en garnalen. Verdeeld over het hele jaar vindt de visserij op haring plaats in de maanden januari, februari en maart, ansjovis wordt gevangen in de maand mei, bot wordt het hele jaar door gevangen, paling in de maanden april tot en met november, garnalen in de nazomer en spiering in de wintermaanden. In de negentiende eeuw wordt het afzetgebied groter en wordt de Zuiderzeevisserij economisch belangrijker voor Nederland.

Net als in de rest van Nederland wordt het belang van onderwijs op het eiland lange tijd niet ingezien. Leerplicht is er voor 1900 niet en er moet bovendien schoolgeld worden betaald. Daar staat tegenover dat kinderen al van jongs af thuis moeten bijdragen aan het inkomen. Dan is de keus op het armoedige eiland snel gemaakt. Lange tijd is het op Urk alleen de pastoor, en later de predikant, die goed lezen en schrijven kan en ook het onderwijs voor zijn rekening neemt bij gebrek aan een onderwijzer. Correspondentie van het eiland worden door schout en schepenen lange tijd alleen voorzien van een kruisje, een zogenaamd handmerk, als ondertekening.

Door de geïsoleerde ligging heeft Urk in de negentiende eeuw de belangstelling van diverse wetenschappers. Zij verwachten op het eiland de oermens nog te vinden en dat heeft diverse onderzoeken tot gevolg. Uit al die metingen komt naar voren dat Urkers tot de langste mensen behoren in Europa en sterk gebouwd zijn. Ze hebben een goede gezondheid, maar blijken niet minder kwetsbaar te zijn voor de vele besmettelijke ziektes die overal heersen.

Wie op het eiland woont, blijft daar ook meestal. De vissers hebben hun eigen boten, waarmee ze Urk wekelijks verlaten. Wie verder van of naar het eiland wil, moet gebruikmaken van deze vissersschepen of de beurtvaart van en naar het eiland. De post van en naar Urk wordt per zeilschip vervoerd. In de negentiende eeuw is dat maximaal drie maal per week.

Nederland is tijdens de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) neutraal, maar toch gaat de oorlog aan Urk niet voorbij. Het afgelegen eiland in de Zuiderzee, waar op dat moment zo’n drieduizend mensen wonen, blijkt de uitgelezen plek voor het interneren van Belgische, Franse en Britse officieren. Er wordt een houten barak gebouwd. Urker mannen worden ingezet als bewakers. Voor de officieren wordt Urk hun Elba.

Het kleine eiland Urk kan in de loop der eeuwen niet altijd alle monden voeden. Vaak noodgedwongen vertrekken Urkers naar de vaste wal om daar geld te verdienen. De meesten keren terug, maar soms vestigen Urkers zich permanent op het vasteland.

Het ontstaan van de Zuiderzee in de vroege Middeleeuwen is het gevolg van stormvloeden en overstromingen. De zoute zee brengt de Urkers weliswaar een nieuw bestaansmiddel in de vorm van nieuwe soorten visserij, maar vaak uit nood geboren: stukken land zijn overstroomd of weggeslagen, waardoor landbouw onmogelijk wordt. Eeuwenlang is de Zuiderzee een ‘monster’, dat kustverdedigingen openbreekt en land overspoelt, met grote materiele schade en vele slachtoffers als gevolg. Aanleiding voor het indienen van tal van plannen om de Zuiderzee van de Noordzee te scheiden. Het bekendst is het plan van Hendrik Stevin, al uit de zeventiende eeuw. Technisch gezien worden alle plannen echter onuitvoerbaar geacht. Wanneer in 1825 grote gebieden in Noord-Holland, Friesland en Overijssel overstromen, wordt de noodzaak om maatregelen te nemen ingezien en worden de plannen serieuzer.

De Tweede Wereldoorlog gaat aan Urk niet voorbij. Het begint met de algemene mobilisatie van 29 augustus 1939, die wordt afgekondigd door de spanningen in Europa als gevolg van de gebiedsuitbreidingen van Duitsland. Ook alle Urker mannen geboren tussen 1904 en 1920 worden opgeroepen voor militaire dienst. Zij begeven zich naar de verzamelplaatsen in het land. Ook de Urker vloot krijgt te maken met beperkingen.

De vlag gaat op Urk halfstok als in 1932 het laatste gat in de Afsluitdijk wordt gedicht en de Zuiderzee ophoudt te bestaan. Feestelijk is daarentegen de sluiting van de dijk tussen Urk en Lemmer, waarmee Urk eiland af is. Urk ziet in dat de inpoldering nieuwe kansen biedt.