In 1792 bouwt de bekende Utrechtse orgelbouwer Abraham Meere (1761-1841) een orgel voor de inmiddels verdwenen Rooms-Katholieke schuilkerk aan de Havenstraat in IJsselstein. Het orgel heeft één klavier, geen pedaal en 13 stemmen. Als de parochie in 1887 verhuist naar de huidige basiliek, wordt ook het orgel overgeplaatst. Hier blijft het dienst doen tot 1908 en vervolgens voor 250 gulden verkocht aan orgelhandelaar Mart Vermeulen uit Woerden. De staat waarin het orgel op dat moment verkeert, weten we niet. Waarschijnlijk is het Vermeulen geweest die het orgel uitbreidt met een tweede klavier en pedaal om het daarna te verkopen aan een gegadigde.
Die gegadigde blijkt de Gereformeerde Kerk van Urk te zijn. De Bethelkerk, die overigens pas sinds de jaren vijftig van de vorige eeuw die naam draagt, heeft dan nog geen orgel. In 1898 krijgt de kerk het aanbod van een gratis orgel uit Leiden (wat achteraf gezien ook een Meere-orgel was), maar slaat dat af. Als het Hervormde ‘Kerkje aan de Zee’ in 1905 wel tot plaatsing van een orgel overgaat, gaat ook de Gereformeerde Kerk overstag. Een commissie van vier kerkenraadsleden en vier gemeenteleden raakt in contact met de firma Mart Vermeulen. En zo wordt het hernieuwde Meere-orgel uit IJsselstein voor 3.930 gulden gekocht (plus 35 gulden voor de beelden op het orgel).
Voordat het orgel in de Bethelkerk geplaatst kan worden, wordt de “bewaarschool” verbouwd en in de ruimte boven de preekstoel een nis gemaakt. Dit alles naar het ontwerp van architect Tjeerd Kuipers uit Amsterdam. Op 27 januari 1911 wordt het orgel in gebruik genomen. Ds. G.H.A. v.d. Vegte spreekt daarbij over Psalm 71 vers 22, burgemeester Gravestein houdt een toespraak en Mart Vermeulen laat de mogelijkheden van het orgel horen.
De kerk benoemt als eerste organist de onderwijzer J.H. van Doorn. Later treden o.a. drie generaties Metz en twee generaties Kramer in zijn voetspoor. In de beginjaren worden de orgelpijpen door orgeltrappers aangeblazen. In 1925 krijgt het orgel een elektrische windmachine. Een geplande restauratie in 1943 gaat vanwege de oorlog niet door. Wel volgen restauraties in 1951, 1969 en 1987. In 1982 wordt het orgel bovendien met drie stemmen uitgebreid.
Orgel wordt Rijksmonument
Terugkijkend op deze periode was de aanleiding voor de restauraties telkens terugkerende klachten over ontstemmingen, technische mankementen of het gebrek aan klankeenheid. Het gemis aan historische kennis over het orgel – pas in 1981 werd vastgesteld dat het om een Meere-orgel ging – speelde hierbij mede parten. In die zin is het dan ook een wonder dat de kerkenraad in 1969 koos voor behoud van het orgel en niet meeging in de tijdgeest die pleitte voor de bouw van een geheel nieuw orgel waar toen ook een concreet plan voor op tafel lag. Toch is het orgel door al die ingrepen niet ongeschonden door de tijd gekomen. Sinds 2001 zijn kerk en orgel een rijksmonument en hebben daarmee een beschermde status.
Vanaf dat moment werkt een restauratiecommissie, samen met adviseur Stef Tuinstra, toe naar een duurzame restauratie waarin de historie van het orgel en de bedoeling van de maker centraal staan.
De aankoop van Meere-orgelpijpen uit 1805 van een overbodig geraakt orgel in Montfoort onderstreept dat en maakt een reconstructie van het orgel naar Meere’s principes meer dan ooit mogelijk. Van 2011-2013 vindt de restauratie plaats, dankzij de vakkundige uitvoering door Orgelmakerij Reil, fondsenwerving, giften en de inzet van vele vrijwilligers. Bijzonder aan de restauratie is bovendien dat de orgelkas helemaal wordt gedemonteerd. Het orgel krijgt hierbij een iets ander aanzien doordat aan de voorzijde een nieuw pijpenfrontje voor het onderpositief wordt gemaakt. En de torenzolder wordt verbouwd om de nieuwe windvoorziening, de longen van het orgel, een plek te geven.
Bronnen en verantwoording
Dit Kort Historisch is een aanvulling op de uitgave ‘De Bethelkerk van Urk 1851-1981’, waarin ook aandacht aan het orgel wordt besteed. Voor dit artikel is gebruikt gemaakt van (archief)onderzoek dat ik, als lid van de restauratiecommissie, heb gedaan rond de restauratie van 2011-2013. Wie meer wil weten over het orgel en zijn geschiedenis kan terecht op www.meereorgelurk.nl.
