Het is het jaar 1559 na Christus. Kampenaar Arent toe Boecop brengt een bezoek aan Urk, om de inhuldiging van Evert Zoudenbalch III, de nieuwe heer van Urk bij te wonen. Hij bezoekt ook de plaatselijke begraafplaats en hierover schrijft hij in zijn Kronijk:
‘Zo hadden die van Urk stenen dodenvaten waar grote, zware zerken op lagen, opdat de wilde, bloeddorstige beesten de doden niet zouden opgraven. Deze zijn van rode steen en lijken op het grauwe Bentheimer steen, maar zijn toch anders. Men weet niet waar zulke stenen worden gebakken. In deze stenen vaten vindt men een soort van oude zwaarden uitgehouwen, die eruitzien als bisschopsstaven. Van deze stenen graven zijn er hier in Kampen en overal vele, waar regenwater in wordt vergaderd om vis in leven te houden. Toen ik daar was, heb ik op het kerkhof nog 5 zulke stenen dodenvaten in de aarde zien staan, met een ijzeren ketting aan elkaar vastgemaakt, welke kerk sinds die tijd de zee ook omgeslagen heeft.’
Waarschijnlijk zag Toe Boecop hier middeleeuwse sarcofagen van rode bontzandsteen! Dergelijke sarcofagen werden tussen ongeveer 1000 en 1200 na Christus ingevoerd vanuit het Rijn-Moezelgebied in Duitsland. Deze werden niet ‘gebakken’, zoals Toe Boecop dacht, maar in hun geheel uitgehouwen in een steengroeve en vervolgens verscheept.
Wieringen
In Nederland is het voormalige eiland Wieringen de belangrijkste vindplaats. Maar ook in de buurt van Kuinre is een kist opgebaggerd en in de buurt van Creil en Espel is een deksel gevonden. Deze zijn in het bezit van het Nieuw Land Erfgoedcentrum en zijn, jawel, versierd met bisschopsstaven! Ook de bijzondere, rode kleur is nog goed te zien. Wie deze vondsten wil bewonderen, kan dat ook op YouTube doen, want Omroep Flevoland heeft er een filmpje van geplaatst: Het snoepje van de dag: een middeleeuwse sarcofaag. In het Voorsterbos werd tijdens werkzaamheden nog een sarcofaag gevonden. Deze staat tentoongesteld op het voormalige eiland Schokland.
Romeinen
Langs de Rijn en Moezel worden sarcofagen vooral gevonden in van oorsprong Romeinse steden. En van de Romeinen is inderdaad bekend dat zij de elite in sarcofagen begroeven, al plaatsten zij die gewoonlijk in grafkelders, in plaats van ze in te graven in de aarde. Ook van Rooms-Duitse koningen uit het Ottoonse huis (919-1024) is bekend dat zij het liefst begraven werden in sarcofagen. Hebben zij dit gebruik ingevoerd op Urk? Urk was ooit immers deel van het Ottoonse Rijk. Hoe dan ook, volgens Toe Boecop was het begraven in sarcofagen bittere noodzaak:
Bos van Ongenade
‘In het jaar 927 is Baldericus van Cleve de 15e bisschop geworden. Rond deze tijd was het land van Overijssel, Salland, Twente, Vollenhove, Drenthe, de Zuiderzee en het grootste deel van Holland, bossage en wildernissen, waar zeer veel wild in was. Herten, hinden, reeën en dergelijke. Schadelijke wilde beesten zoals beren, wolven en dergelijke, die de lieden die door het bos gingen, scheurden, ombrachten en opvraten, waarom dit bos het Bos van Ongenade werd genoemd. En zo die van Urk wijd in dit bos woonden, en toen zat Urk nog aan het land van Vollenhove en Overijssel vast, mochten de ingezetenen van Urk haar doden in de aarde niet begraven of de wilde dieren kwamen en vraten ze op. Waarom die van Urk stenen dodenvaten hadden, waarin zij de mensen begroeven, en daar zware zerken bovenop legden.’
Hoewel Toe Boecop en zijn ‘Bos van Ongenade’ vaak met een korrel zout genomen worden, zijn er nabij Urk enorme boomstammen gevonden. Ook zegt een pionier van de Noordoostpolder in een interview met Landschapsbeheer Flevoland:
‘Ik heb op Urk een stuk land gehad dat stikte van het hout, dat moet nog van heel vroeger geweest zijn. Daar wist je niet doorheen te komen. Ik heb nog nooit zulke bomen gezien. Die bomen waren nog keihard, je kon er wel een spijker op recht slaan.’
Terug naar de sarcofagen. Dat er rond 1200 een einde kwam aan de invoer ervan, kwam door de productie van bakstenen in het Waddengebied. Deze maakte de import van tufsteen, die gebruikt werd voor kerkbouw en samen met zandsteen verscheept werd, overbodig. Zandsteen werd voortaan ingevoerd vanuit het graafschap Bentheim. Dit was dichterbij en dus goedkoper qua verschepen. Bentheimer zandsteen was grauwer van kleur.
Gebruik van sarcofagen
Oorspronkelijk werden, net als bij de Romeinen, alleen rijke, belangrijke mensen in de sarcofagen begraven. Maar meestal werd het niet hun laatste rustplaats. De sarcofagen werden namelijk hergebruikt om later overleden mensen in te begraven. De oude botten werden dan aan de kant geschoven om plaats te maken voor de overledene, of eruit gehaald en herbegraven in een houten kistje. Deze manier van hergebruik duurde plaatselijk tot in de late Middeleeuwen. En volgens het ooggetuigenverslag van Toe Boecop, op Urk dus nog langer.
Deksels werden vaak los hergebruikt als zerken voor nieuwe graven. Verder werden brokstukken van oude sarcofagen hergebruikt als bouwmateriaal voor kerken. Maar ook hele kisten werden ingemetseld, net als hele deksels die vanwege hun versieringen gebruikt werden ter decoratie. De sarcofagen werden ook volop hergebruikt voor minder eerbiedige zaken. Behalve de vissenbak die Toe Boecop noemt, zijn er ook voorbeelden van sarcofagen die eindigden als drinkbak voor vee of als plantenbak. Werden de Urker sarcofagen, dankzij de Zuiderzee, behoed voor dit lot? Liggen zij nog steeds ergens in de bodem? Toe Boecop schrijft dat de kerk na zijn bezoek van het eiland afgeslagen werd. Waarschijnlijk gebeurde dit tijdens de stormvloed van 1570. Ook andere bronnen melden dat de kerk op een apart eilandje voor Urk gestaan heeft. Maar dat duurde niet lang.
Uiteindelijk is ook de kerk ingestort en verdronken. Rond 1600 werd er een nieuwe kerk gebouwd op een hoger gelegen deel van de keileembult.
Zal er ooit iets teruggevonden worden van de Urker sarcofagen? ‘Een nauwgezet onderzoek van den bodem rondom Urk en zelfs van het thans bebouwde gedeelte zou ons nog verrassingen kunnen brengen.’ Aldus C. de Vries in zijn boek Geschiedenis van het eiland Urk.
Bron:
Kuiken, K. Middeleeuwse zandstenen grafkisten in Groningen. ARCHEObrief. https://www.groningerkerken.nl/downloads/2540.pdf