De Temple Improved Toggle Iron van Urk
In het hart van Wijk 6, de historische kern van Urk, kwam tijdens renovatiewerkzaamheden aan een oud vissershuisje een opmerkelijke vondst aan het licht. Onder de houten vloer, vlak bij de haard, werd een zwaar, roestig ijzeren object aangetroffen. Wat aanvankelijk leek op oud gereedschap, bleek na grondig onderzoek een zeldzaam artefact: een Temple Improved Toggle Iron Harpoon, een professioneel jachtinstrument uit de late 19e eeuw.
Deze harpoen werd in 1848 ontwikkeld door de Afrikaans-Amerikaanse smid Lewis Temple uit New Bedford, Massachusetts. Hij baseerde zijn ontwerp op technieken van Inuit-jagers en perfectioneerde het zo doeltreffend dat het vrijwel onveranderd in gebruik bleef tot het einde van de handharpoenjacht na 1920.
Een vondst op historische grond
De harpoen werd gevonden onder het pand Wijk 6-40, in het oudste en meest karakteristieke deel van Urk. Onder de vloer, tussen asresten en huisvuil, vlak bij de haard, lag het object — vermoedelijk hergebruikt als haardpook. De speerkop, die normaal kantelt om zich in de prooi vast te zetten, ontbrak. Toch wezen de vorm, het bevestigingssysteem en het materiaalgebruik overtuigend op deze specifieke harpoen, waarschijnlijk aangepast voor de jacht op kleinere zeezoogdieren.
Zeehonden en bruinvissen rond Urk
Hoewel Urk geen rol speelde in de internationale walvisvaart, kende het wel een traditie van zeezoogdierjacht. Al eeuwenlang werd er gejaagd op zeehonden en incidenteel op bruinvissen, met name rond de staart van Urk, waar zandbanken bij eb droogvielen. Deze jacht was zwaar en vereiste zowel ervaring als degelijk materieel. Een Groningse premie-jager gebruikte ooit netten om de dieren bij Urk te vangen.
Namen die weerklinken: Snoek en Stokebrand
Bij deze vondst duikt onder andere de naam op van Hessel Snoek (1865–1941), bijgenaamd Katjesjor, een bekende zeehondenjager uit Urk. Hij stond lokaal bekend om zijn kennis en vaardigheden. Johannes Stokebrand werd geroemd als scherpschutter met zijn oude, maar trefzekere geweer. Opmerkelijk is dat Stokebrand ooit woonde vlak bij de plek waar de harpoen werd gevonden, wat de kans vergroot dat het object ooit in zijn bezit was.
Beiden hebben mogelijk geëxperimenteerd met verschillende harpoenen, verkregen via handel of connecties — zoals met de Urker poolreiziger Gerrit Westerneng, die in 1879 deelnam aan een expeditie naar Nova Zembla. Mogelijk kwam de harpoen via hem naar Urk.
Mensenschuw
Na 1900 nam het aantal zeerobben in de Zuiderzee flink toe, tot frustratie van vissers. De overheid stelde een premie van drie gulden per gedood dier in. De robben leerden mensen te vermijden, waardoor de jacht alleen nog mogelijk was met een geweer in handen van een ervaren schutter. De harpoen werd vooral gebruikt om aangeschoten dieren aan land te halen.
Ook bruinvissen werden met deze harpoen gevangen wanneer ze in netten verstrikt raakten. Onder Urker huizen zijn sporen van hun consumptie gevonden. Na 1932 verdwenen zowel de rob als de bruinvis uit de Zuiderzee, na de afsluiting ervan.
Een uniek object
Wat deze vondst zo bijzonder maakt, is dat er in Nederland heel weinig exemplaren van de Temple Improved Toggle-variant bekend zijn. Europese musea bevatten wel harpoenen, maar deze Amerikaanse versie is uiterst schaars in onze nationale collecties. Daarmee is het object van zowel lokaal als nationaal maritiem-archeologisch belang.
Vooralsnog blijft het onvolledig: de kenmerkende toggle-kop ontbreekt. De zoektocht ernaar is gestart — wellicht ligt die nog op zolder, in een schuurtje of begraven in Urker bodem. Mogelijk werd het apart opgeborgen of ging het verloren tijdens de laatste jacht.
Gelukkig werd er een ervaren archeo-smid gevonden die een complete replica kon maken, inclusief een lange lijn waaraan een blaas of touw werd bevestigd. Dit voorkwam dat de prooi kon ontsnappen of, bij een gemiste worp, dat de kostbare harpoen zou zinken. Ook dit principe was ontleend aan de Inuit.
Traan
Onlangs werd bij Hagedoorn een kruik langsgebracht die ooit nog van Hessel Snoek bleek te zijn. Hij bewaarde hierin zeerobbentraan, een grondstof die bijvoorbeeld als lampolie werd gebruikt. Een mooie aanwinst voor de collectie!
Slotbeschouwing
De vondst van deze Temple Improved Toggle Iron Harpoon onder een haard in Wijk 6 werpt nieuw licht op een hoofdstuk van het Urker verleden. Ze getuigt van internationale invloeden, lokale jachtpraktijken en het dagelijkse leven in een vissersdorp aan de voormalige Zuiderzee. Misschien waren het Hessel Snoek of Johannes Stokebrand zelf die deze harpoen ooit vasthielden, gericht op een zeehond op een lokale zandbank.
Tijden veranderen, en het is goed dat deze toch wrede vorm van jacht ver achter ons ligt.
De harpoen is te bezichtigen in de expositie Hagedoorn, Wijk 5-37, Urk.
