Een oud loerglas?

Tijdens mijn werkzaamheden in het team dat archeologische vondsten uit het oude dorp onderzoekt, trekt een vreemd object in de doos van Wijk 4 – 63 mijn aandacht.

Daar ligt een cilindervormig bruin gekleurd object dat gemaakt lijkt van dierlijk materiaal. Aan de boven- en onderzijde is een soort schroefdraad uitgefreesd of gesneden. Wat zou het voorstellen? Ik sta voor een raadsel en ga op onderzoek uit. Na een foto met Google afbeelding vergeleken te hebben, komt een klein onderdeel van een heel oude verrekijker of ‘loerglas’ – een vondst uit slot Haamstede – voorbij. Kijkers hadden eeuwen geleden kennelijk heel wat meer kleine onderdelen dan de gestroomlijnde modellen van tegenwoordig.

Onderzoek in Amersfoort

Het laat mij niet los en zoek het emailadres van de persoon die het betreffende artikel geschreven heeft. Ik stuur foto’s mee en vraag of ze mij opheldering kunnen geven. Men reageert direct enthousiast. We moeten meer onderzoek doen, het object vasthouden, onder de loep leggen, en uitzoeken waar het van gemaakt is. Maar daarvoor moet ik wel op de wielen en een dag erop uit naar een laboratorium in Amersfoort waar de meest uiteenlopende onderzoeken worden uitgevoerd en waar botten en objecten liggen waarmee ik ons object mee kan vergelijken. Amersfoort blijkt het bezoeken waard – het heeft een prachtige binnenstad met enorm nauwe straatjes, nog smaller dan de straten van Urk. En er huizen daar twee archeologen die ieder afzonderlijk onderzoek aan het Urker object doen.

Verrekijker of injectiespuit?

De specialisten zijn het er direct over eens dat het vreemde object inderdaad van bot gemaakt is. Ze vergelijken het met een bot uit het onderbeen van een paard en een koe en komen tot de conclusie dat het van een bot van een paard gemaakt moet zijn. Inmiddels hebben ze ook de afbeelding van de bewuste 18^de-eeuwse verrekijker erbij gehaald en het lijkt erop dat mijn eerste indruk juist is. Maar weer een ander artikel toont dat het object ook nog van een spuit afkomstig kan zijn. Ook die dingen werden eeuwen geleden dus uit dierlijk bot gemaakt. Het raadsel is nog niet opgelost, maar wel gereduceerd tot twee objecten die het kunnen zijn waarvan verrekijker het meest voor de hand ligt.

In die tijd was de verrekijker een novelty item. Een loerglas om mee te pronken, gemaakt van bot of ivoor en geleverd met extraatjes. Als het een verrekijker is hielden oude Urkers kennelijk ook toen al van het nieuwste van het nieuwste. Een kaartje uit 1683 van John Yarwell uit Londen (een vervaardiger van verrekijkers) toont zo’n vroege verrekijker en een van de onderdelen lijkt als twee druppels water op het Urker object. Maar als toch een onderdeel van een eeuwenoude spuit voor medische doeleinden was, waarvoor zou die spuit dan gebruikt zijn?

Hoe dan ook, het blijft een bijzonder en raadselachtig object!

Bronnen:

Bazelmans et al., 2021. Terugblik: een ‘nieuwe’ 17^de of 18^de-eeuwse kijker van messing en ivoor uit opgravingen op het slotterrein. In: Dekkers et al.: Slot Haamstede tussen zand en zout – Nederlandse kastelenstichting.

Rijkelijkhuizen et al., 2024. Osseous and keratinous objects from the Netherlands. Nederlandse Archeologische Rapporten 84.